Màssimu Pittau: sa capatzidade de abèrrere àndalas noas, de Federicu Francioni

S’EDITORIALE  de sa  DOMINIGA,  de sa  FONDATZIONE. Una pèrdida manna – Pittau filòsofu – Su cuntributu suo prus importante – Pittau e sos archeòlogos – Sa cuntierra cun sos etruscòlogos – Sa chistione de Atlàntide – Militante de sa limba sarda.

Una pèrdida manna. Su 20 de Sant’Andria nos at lassadu in Tàtari Màssimu Pittau, giai professore ordinàriu de Linguìstica sarda in s’Universidade turritana, inue fiat istadu incarrigadu finas de Linguìstica generale e de Glottologia. Fiat nàschidu in Nùgoro su 6 de freàrgiu de su 1921; laureadu in Lìteras in s’Ateneu de Torinu cun Matteo Bartoli, professore de cabbale, si fiat a pustis laureadu in Filosofia in Casteddu e aiat cunsighidu unu perfetzionamentu in Firenze, inue aiat àpidu che mastru un’àteru professore balentiosu, Giacomo Devoto. Ammentamus galu chi Pittau est istadu intre sos fundadores de sa Facultade de Magisteru in s’Universidade tataresa.

Como sa solidariedade nostra andat a sos fìgios Elene, Gràtzia e Marcu e a sos nebodes. Unu dolu mannu de Màssimu fiat istada s’iscumpàrfida de sa fìgia Lughia, morta galu giovana, professora, istimada meda, de pianoforte in su Cunservadòriu de Milanu. Issa at lassadu unu bòidu grae e, in su tempus matessi, un’ammentu bellu de aberu in sos iscolanos suos.

Deo apo àpidu s’onore e su piaghere de retzire lìteras de Màssimu in su curreu eletrònicu. Sos cuntributos suos fiant semper originales, proite isse at semper mustradu sa capatzidade de abèrrere àndalas noas.

 

Pittau filòsofu. Cando deo so passadu dae sas classes de su Ginnàsiu a cuddas de su Litzeu clàssicu “D. A. Azuni” in Tàtari (isto faeddende de sos annos 1964-65), fiat istadu adotadu ufitzialmente che manuale iscolàsticu Storia della filosofia, iscrita pròpiu dae Pittau (Colombo Cursi editore in Pisa). Sos interessos de Màssimu aiant galu tocadu sos fundamentos de sa filosofia de su limbàgiu. Sa connoschèntzia prena chi isse teniat de sas limbas antigas lu aiant giutu a istudiare e a cuntivigiare Aristòtele (bìdere La Poetica. Introduzione, testo critico greco, traduzione e commento de M. Pittau, Palumbo, Palermo, 1972). Nos piaghet ammentare inoghe chi un’àteru istudiosu sardu, Luisi Rùggiu – nàschidu in Tàtari (in carrela Ramai), diventadu professore de s’ Universidade Ca’ Foscari, in Venezia – at cuntivigiadu La Fisica, de Aristòtele matessi.

De Pittau inoghe cherimus galu mentovare Poesia e letteratura. Breviario di poetica (La Scuola, Brescia, 1993).

 

Su cuntributu suo prus importante. Isse s’est mustradu istudiosu originale mescamente cun sos cuntributos suos pertocantes sos raportos intre sos sardos e sos etruscos. Isse at sustentu chi ambos custos pòpulos beniant dae s’Asia minore, dae sa Lìdia e dae sa tzitade de Sardi. Pro custu motivu, Màssimu aiat faeddadu de sa populatzione de sos sardianos. Pro su mèdiu de un’interpretatzione de sos istòricos antigos, est a nàrrere Strabone e Eròdotu, Pittau aiat iscritu chi sa Sardigna fiat istada unu passàgiu in su disterru chi aiat giutu paris sos etruscos e sos sardos in s’ìsula nostra, a pustis sos etruscos, a sa sola, in Toscana. Tyrsenòi (Tirreni, in italianu), gai sos gregos cramaiant sos etruscos. Bisòngiat però galu ammentare chi Strabone numenaiat in sa manera matessi sos sardos. De fatis Tyrsenòi cheret nàrrere sos chi ant fraigadu sas turres tziclòpicas, sos 8.000 nuraghes de sa Sardigna. A s’agabbu, ischimus chi su nùmene de Tirreni est abarradu ligadu a s’istòria de sos etruscos.

Indunas, pro Màssimu, sardos e etruscos fiant strettamente imparentati fra loro. Sas limbas issoro resurtant geneticamente affini. Ambos, de fatis, teniant una limba mama de origine, cudda de sa Lìdia. Ma sas relatziones intre custos duos pòpulos sunt abarradas pro sèculos bastante istrintas: lu proant, pro fàghere solu un’esempru, manufatos produidos in sa Sardigna nuràgica chi sunt istados iscobertos in sas losas etruscas. In mesu a sas cuntierras, Pittau reconnoschiat però sos dèpidos suos cun àteros autores: pro esempru, cun Pedro Bosch Gimpera, nàschidu in Bartzellona in su 1891, disterradu dae su 1939 in Mèssicu, istòricu de s’antighidade, chi aiat istudiadu sas tzivilidades pre-colombianas, sas relatziones intre sardos e etruscos e àteros temas.

Màssimu fiat cumbintu de s’esistèntzia de unu elemento orientalizzante presente in sa nàschida de sa tzivilidade nuràgica chi però fiat resèssida a s’isvilupare autonomamente. Pro isse, sos nuràgicos sunt semper istados soggetti e non oggetti passivi de s’istòria et ant mustradu finas capatzidade de espansione a foras de sa Sardigna.

Amus ammentadu in un’àrticulu (publicadu in custu giassu matessi) chi s’archeòlogu Giuanne Ugas at sustentu su binòmiu Sardos nuràgicos-Shardana e s’orìgine autòctona de sos Shardana. Pittau fiat de acordu in custu: Sardos nuràgicos e Shardana rapresentant una tzivilidade matessi, però isse aiat cunfirmadu sa tesi sua chi custu pòpulu non fiat autòctonu de s’ìsula ma fiat passadu dae sa Lìdia a sa Sardigna (bìdere, de Ugas, Shardana e Sardegna. I Popoli del Mare, gli alleati del Nordafrica e la fine dei Grandi Regni (XV-XII secolo a. C.), Della Torre, Cagliari 2016). Si podet èssere de acordu cun Ugas, ma bisòngiat finas reconnòschere chi, in calesisiat manera, su cuntributu de Pittau est istadu importante dae unu puntu de bista istòricu-linguìsticu.

Pittau e sos archeòlogos. Isse non est istadu mai de acordu  cun sa tesi chi presentaiat sos nuraghes cun funtziones mescamente militares. Isse imbetzes si fiat impignadu meda pro mustrare chi issos fiant istados fraigados cun finalidades religiosas (bìdere su libru suo, La Sardegna nuragica, Della  Torre, Casteddu, editzione noa de su 2006). Oe, a bisu meu modestu, si podet sustènnere custu: sas chircas, sos istudios prus reghentes, su dibàtidu subra sos nuràgicos ant postu in craru una complessidade manna de custas turres, de custa realidade, de una tzivilidade inue su podere religiosu, polìticu e militare fiant istrintos meda.

Pittau aiat istudiadu deretu su chi fiat bessidu a campu a pustis de s’iscoberta de s’istatuària manna de Monte Prama: in cuddane, cunforma a su chi aiat iscritu s’astrònomu e geògrafu alessandrinu Tolomeu, s’agataiat su tèmpiu de su Sardus Pater cun sas istàtuas de sos gherradores (bìdere Il Sardus Pater e i guerrieri di Monte Prama, Edes, Sassari, 2008). In custu libru, Màssimu cunfirmaiat tzertas positziones suas ma reconnoschiat finas s’importàntzia de su chi aiat sustentu Giuanne Lilliu in Dal betilo aniconico alla statuaria nuragica, est a nàrrere sa tesi de s’esistèntzia, a Monte Prama, de un heroon-santuario.

 

Sa cuntierra contra sos etruscòlogos. Pittau fiat semper in cuntierra cun Massimo Pallottino e cun sos chi naraiant chi sa limba etrusca abarrat che mistero. Isse at respostu cun sa publicatzione de 18 libros e de cuasi chentu cuntributos sientìficos subra custa materia. Màssimu non podiat suportare chi sos archeologos – fortes de sas relatziones issoro cun su mundu polìticu e istitutzionale – aerent impedidu in dogni manera chi sa limba e sa linguìstica etrusca esserent insinnadas e imparadas in sas Universidades che matèrias autònomas. Pro s’archeologia dominante sa limba estrusca podiat solu èssere cumpresa a intro de sa etruscologia. Pittau ammentaiat chi sas testimonias epigràficas e literàrias de s’etruscu – intre custas Lamine di Pirgi e Tabula Cortonensis (dae isse traduidas e cummentadas) – sunt unu muntone: 12.000, a bi pensades! Ma isse non si fiat firmadu inoghe: “Disattendendo del tutto dal diktat degli archeologi, che hanno sempre definito ‘la lingua estrusca non comparabile con nessun’altra lingua’, io ovviamente ho continuato col mio mestiere di ‘linguista comparatista’ “.

Pro su chi tocat custu tema, cherimus a su mancu mentovare: La lingua dei sardi nuragici e degli etruschi (Dessì, Sassari, 1981); Lessico etrusco-latino comparato col nuragico (Chiarella, Sassari, 1984). In su 2005, Màssimu at publicadu unu ditzionàriu de sa limba estrusca. A s’agabbu, finas professores de su mundu acadèmicu ufitziale ant reconnotu sos mèritos de Pittau in custu campu.

 

Sa chistione de Atlàntide. Comente istudiosu, unu dispiaghere Pittau lu aiat retzidu dae Sèrighe Frau, su giornalista autore de Le Colonne d’Ercole. Un’inchiesta. Una borta, Frau fiat bessidu dae sa domo tataresa de su professore nugoresu cun paritzos libros chi aiat àpidu in donu. Cando Frau at publicadu su libru suo subra Atlàntide, cando at faeddadu de sos raportos intre sardos e etruscos, non s’est dignadu de mentovare Pittau. Bisòngiat galu ammentare chi sa Sardigna che ùrtimu restu de Atlantide non est tesi originale de Frau proite est istada sustenta o in calesisiat manera cunsiderada in sos annos Vinti de su Noighentos dae Gìliu Pilia e in sos annos Baranta dae Camillu Bellieni.

Ma leghimus su chi Pittau at iscritu de Atlàntide: […] è un fatto che Platone metteva l’Atlantide al di là delle Colonne d’Ercole, che al suo tempo erano indubitabilmente nell’attuale stretto di Gibilterra. Ed è pure un altro fatto che Platone metteva l’Atlantide nell’Oceano Atlantico, che anche allora era indubitabilmente al di là delle Colonne d’Ercole. Ed un terzo fatto decisivo è che Atlantide è linguisticamente connessa con Atlantico, per cui è ancora puerile ipotizzare l’Atlantide in un mare differente. Ma allora la Sardegna non c’entra proprio nulla in questo discorso, perché essa non è un’isola dell’Atlantico o, viceversa, il mare in cui si trova la Sardegna non è stato mai chiamato Atlantico” (M. Pittau, La Sardegna e l’Atlantide, in Lingua e civiltà della Sardegna, Della Torre, Cagliari, 2005, p. 13). Si podet èssere de acordu cun Màssimu.

Frau est istadu intre totus sos atlantòlogos chi, a s’agabbu, ant postu sa terra mìtica de su contu platònicu in dogni parte, si podet nàrrere, de su mundu, sena arribbare a carchi cosa chi si potat dimustrare dae unu puntu de bista sientìficu (bìdere F. Francioni, Sèrighe Frau no nos cumbinchet, in “Camineras”, n. 2, maggio giugno 2003, p. 39; Id., Inconcludenza degli studi per localizzare Atlantide, in “Mathesis-Dialogo tra saperi”, n. 28, giugno 2017, pp. 32-38).

Militante de sa limba sarda. Pittau est istadu unu militante de sa pelea pro sa limba e sa cultura sarda. Comente at ammentadu Diegu Corràine, isse aiat sutaiscritu pro sa Limba Sarda Unificada e fiat diventadu presidente de sa Sotziedade pro sa limba sarda. Màssimu non ismentigaiat de denuntziare, pro fàghere solu un’àteru esempru de s’atividade sua, s’istadu de abbandonu inue fiant e sunt lassados – dae sas istitutziones, dae grupos dirigentes polìticos e intelletuales malàidos de terachia, sena capatzidade peruna de dare su balore giustu a totu su chi sa tzivilidade nostra est resèssida a produire – monumentos comente su nuraghe Li Luzzani de Predda Niedda in sa Comuna de Tàtari (bìdere foto).

 

 

Condividi su:

    Comments are closed.