DISAMISTADES E PAGHES IN SA SARDIGNA DE S’EDADE MODERNA E CONTEMPORANEA, di Federico Francioni

EDITORIALE  della  FONDAZIONE,  della  DOMENICA

Sa fortza de sas normas de sa comunidade -  In sos sèculos colados – Còdighe de gherra e còdighe de paghe - Sa Sardigna est a foras de s’istòria?Duncas, non b’at solu sa Barbàgia – S’esempru de Othieri – Dae Othieri a sa Gaddura – La rasgioni – Su libru de Simone Sassu (prus in particulare) – Cale diferèntzia intre sas paghes in Gaddura e in Barbàgia? – Pro l’agabbare.

 

Nei giorni 16, 17 e 18 maggio, ricorrendo 50 anni dalla morte di Antonio Pigliaru (Orune, 1922-Sassari, 1969), docente ordinario di Dottrina dello Stato nell’Università di Sassari, si è svolto fra Sassari, Nuoro e Orune il convegno “Cultura e società nel pensiero di Antonio Pigliaru”, promosso ed organizzato dall’Ateneo turritano, dall’Istituto superiore regionale etnografico, dall’Associazione sassarese di Filosofia e Scienza, dai Comuni di Sassari, Nuoro e Orune e da altri organismi. Di seguito, riportiamo il testo, pressoché integrale, dell’intervento che Federico Francioni ha potuto svolgere solo in parte per limiti di tempo. A Orune, dopo il saluto del sindaco Pietro Deiana, hanno parlato anche Giuseppe Pirisi, presidente dell’Isre, Francesco Pigliaru, in rappresentanza della famiglia, Guido Melis, Antonio Delogu, Giovanni Puggioni, Giuliana Mannu, Pietro Pittalis, Gianni Sannio, Maria Rosaria Chessa e Carmela Monni.

Sa fortza de sas normas de sa comunidade -  In sos sèculos colados – Còdighe de gherra e còdighe de paghe - Sa Sardigna est a foras de s’istòria?Duncas, non b’at solu sa Barbàgia – S’esempru de Othieri – Dae Othieri a sa Gaddura – La rasgioni – Su libru de Simone Sassu (prus in particulare) – Cale diferèntzia intre sas paghes in Gaddura e in Barbàgia? – Pro l’agabbare.

(Ringrazio Antonio Delogu, già docente ordinario di Filosofia morale nell’Università di Sassari, per l’invito che mi ha rivolto; dedico questo mio contributo alla cara e sempre viva memoria di Rina Fancellu Pigliaru, sposa di Antonio che, con la sua viva sensibilità, con lo spirito di accoglienza e ospitalità che la contraddistingueva, ha sempre mostrato di seguire e praticare l’utopia concreta di una società conviviale, per ricordare il titolo di un libro di Ivan Illich).

 

Sa fortza de sas normas de sa comunidade. In La vendetta barbaricina come ordinamento giuridico, (Giuffrè, Milano, 1959, a pustis in Il banditismo in Sardegna. La vendetta barbaricina, de s’editore matessi, 1970), Pigliaru faeddat de sas paghes, “delle paci, la via di un’iniziativa – anch’essa istituzionalizzata e rigorosamente disciplinata – traverso la quale la comunità tenta di pervenire con un nuovo protocollo di intervento per quella composizione del conflitto, cui, del resto, già questo codice invita la parte in causa, pur non sopprimendo, anzi forse per meglio e più perentoriamente giustificare (quando sorge ed effettivamente si perfeziona), il dovere della vendetta. Composizione, dunque [...] pacifica dei conflitti e delle offese, che nelle sue forme solenni ha il suo particolare rito, quella procedura della pacificazione che le stesse comunità interessate da questo codice hanno approntato nell’ambito della loro organizzazione giuridica, per procedere appunto alla pacificazione, quando un regime particolarmente intenso di ‘disamistade’, un circolo troppo chiuso di offese e vendette, rischia di sommergere in un conflitto senza scampo tutto il regime di sicurezza sociale predisposto dalla comunità per la sua stessa vita, per realizzare in qualche modo una possibilità elementare di una vita comune” (pp. 162-163).

In su cabudobera suo, s’autore matessi ammentat puru unu Comitadu tzivile pro si progressu de sa bidda, aprontadu in Orgosolo, a pustis de sa Segunda gherra mundiale, chi aiat mescamente custa resessida: “Eliminare le cause che sino ad ora hanno dato luogo ed occasione al perpetuarsi di gravi discordie interne che hanno determinato risentimenti, attriti, rappresaglie e delitti di sangue” (p. 164). Custu comitadu decraraiat galu, intre sas àteras cosas, d’èssere impignadu a mantènnere raportos positivos cun sas autoridades tziviles – pro assegurare sos diritos e sas isperàntzias de cambiamentu de sa populatzione – e a dare assistèntzia morale e materiale a sos abitantes prus pòveros.

Indunas, Pigliaru como reconnoschet sa fortza manna de determinados imperativos, pro ispìnghere sos sìngulos a sighire una tzerta pràtica sotziale, ma isse in antis non teniat cussèntzia de su raportu intre dognunu de nois e su logu, su grupu sotziale o ètnicu de appartenèntzia. De fatis isse aiat criticadu Jacques Maritain, Emmanuel Mounier, Charles Peguy, Henri-Daniel Rops, Denis de Rougemont, intelletuales e filosofos frantzesos chi aiant postu in lughe su raportu istrintu intre pessona e comunidade (A. Pigliaru, Considerazioni critiche su alcune posizioni del personalismo comunitario, in “Studi sassaresi”, serie II, 23, 1951, n. 3-4, pp. 87-178). De fatis Pigliaru, tando, fiat influentzadu dae sa filosofia idealista de Giovanni Gentile e bidiat in s’òmine solu unu atto di pensiero e una sfera di valori (a s’ùltimera, un’analìgiu de s’eredidade intelletuale de Pigliaru, cun una bibliografia rica meda, s’agatat in su libru de A. Mattone, Storia della Facoltà di Giurisprudenza dell’Università di Sassari (secoli XVI-XX), Il Mulino, Bologna, 2016, pp 933-994).

In La vendetta, Pigliaru iscriet chi su sardu est unu dialetu ma, giai in su 1950, Max Leopold Wagner aiat publicadu in Berna unu clàssicu, La lingua sarda. Storia, spirito e forma.

Pigliaru non cumprendet chi sa fortza de sas normas de sa comunidade, chi tenet un’ordinamentu giurìdicu particulare, inimigu de cuddu de s’Istadu, est ligada istrinta a sa fortza de sa limba. Imbetzes, s’antagonismu intre fontes giurìdicas, culturales e linguisticas diferentes meda – cuddas de s’Istadu italianu colonialista e cuddas de sa sotziedade nostra – at a èssere reconnotu e analigiadu dae Mialinu Pira (in La rivolta dell’oggetto. Antropologia della Sardegna, Giuffrè, Milano, 1978; bìdere puru, Intervista a Bachisio Bandinu, in S. Corrias, Tramas de amistade. Riflessioni e opinioni di un’antropologo sulla realtà della Sardegna e su alcune trasformazioni dell’identità della sua gente, in web.tiscali.it).

 

In sos sèculos colados. Dae su Seschentos a su Setighentos, dae s’Otighentos fintzas a su Noighentos, crìmine, vindita e sàmbene s’acumpàngiant semper a un’impignu – chi non benit mai mancu – de òmines de sas istitutziones, de sa Crèsia, de sa sotziedade pro otènnere una solutzione patzìfica de cuntierras, de chertos, de gherras, si podet nàrrere, cuasi tziviles, cun acòrdios e desistèntzias. Gràtzia soberana, arbitrados registrados dae notàios, paghes intre privados s’agatant e s’addoviant in una retza chi pertocat finamentas a su diritu tzivile e a cuddu penale.

In su 1583, Fausto Albergati, bolognesu, iscriet unu tratadu, Del modo di ridurre a pace le inimicizie private. In su 1710, in Della scienza chiamata cavalleresca, Scipione Maffei refudat su duellu che manera pro respondere a s’ofensa e pro mantènnere onore e prestìgiu. Intre Seschentos e Setighentos, s’isvilupat sa crise de la conscience européenne, cunforma su tìtulu de unu libru de Paul Hazard. In custos annos de crisi bidimus unu cambiamentu chi at a giùghere a sa nàschida e a s’isvilupu de s’illuminismu, impignadu in sa batàllia contra de sas istitutziones e sos balores de s’Antigu Regìmene, pro ideas noas in su campu de su diritu penale: dae Maffei a Pietro Verri (Osservazioni sulla tortura) a Cesare Beccaria (Dei delitti e delle pene) issas triunfant. Totu custu est istadu istudiadu dae Alessandra Pigliaru, istudiosa e giornalista chi resessit a mantènnere alta sa bandela de unu sambenau gai impignativu (cfr. su libru suo, Il sangue privato.Vendetta e onore in Scipione Maffei, Pietro Verri e Cesare Beccaria, Saonara (Pd), Il Prato, 2012).

 

Còdighe de gherra e còdighe de paghe. A costàgiu de su còdighe de gherra, ogetu de s’istùdiu famadu de Pigliaru, peri sos sèculos si podet bìdere puru unu còdighe de paghe. De su 1916 est sa paghe chi benit a pustis de sa disamistade terrìbile, famada, intre Cossu e Corraine in Orgòsolo (bìdere su libru, importante meda, de Franco Cagnetta, Banditi a Orgosolo, publicadu dae sa rivista “Nuovi argomenti” in su 1954, chimbe annos in antis de su de Pìgliaru). Ma torramus a sos sèculos colados.

In sa prima meidade de su Seschentos, comente bessit a campu dae documentos de s’Archìviu de Istadu de Casteddu, mescamente sos òmines chi in sas biddas sunt cunsiderados sàbios e impartziales podent interbènnere pro arribbare a un accomodamento, a un abbonamento (paràulas chi agatamus in su libru de Cagnetta e in cuddu de Pigliaru), est a nàrrere a desistèntzias, renùntzias e perdonu, fatu dae sa parte ofensa.

Custa est un’eredidade de sa giuighissa Lianora. De fatis, dae sa Carta de Logu (ammentada e connota dae Pigliaru) “si desume la nozione di boni homines come individui rispettabili, qualificati, degni della pubblica stima, appartenenti a qualunque classe sociale e di qualunque consistenza patrimoniale” (cfr. G. Olla Repetto, L’ordinamento costituzionale-amministrativo della Sardegna alla fine del ’300, in AA. VV., Il mondo della Carta de Logu, Edizioni 3T, Cagliari, 1979, pp, 111-174, bìdere mescamente sa p. 157).

Fintzas dae su sèculu XVI, sunt redatos papiros notariles cun fòrmulas generales chi, a pustis, resurtant aplicadas in diferentes logos de sa Sardigna.

Pro fàghere un’esempru, in sos annos Otanta de su Seschentos, in Arzana (sa bidda de Samuele Stochino, bandidu famadu), sa famìllia de un’òmine bochidu preguntat chi s’imputadu siat perdonadu: in custu sentidu, issa faghet un’apellu a su regidore de su Marchesadu de Quirra proite sa giustìtzia feudale non depat sighire in su protzessu.

De su 7 de freàrgiu de su 1684 est una paghe in Bono (Contadu de su Goceanu). In su documentu, iscritu in limba sarda, si podet lèghere, intre sas àteras cosas (inoghe lu naramus in sìntesi): de sas referidas partzialidades, sos subradictos, de bonu gradu e tzerta issèntzia, bolent et espressamemte cherent chi totu siat cunfirmadu e ratificadu segundu chi, cun tenore de su presente, lu ratificant e cunfirmant cun sas conditziones, stipulatziones, penas e obligatziones chi, in dogni tempus, tengiant fortza e balore de simigiantes documentos; pro magiore valididade, sos subradictos lu giurant in sas animas issoro a Nostru Segnore Deu e a sos Santos Bator Evanghèlios; in presèntzia e assistèntzia de Pedru Manuel de Cervellon, guvernadore de su Contadu matessi e de su notàiu, etc. (F. Carboni, Il codice di pace nelle fonti scritte della Sardegna moderna, con un saggio di Letizia Carboni, Cuec, Cagliari, 2016, pp. 54-55).

Si podet lèghere in custu papiru e in ateros chi agatamus in su libru de Carboni (bidere sos chi pertocant a sa Barbàgia de Seulo) una relatzione intre s’atzione de sos privados, su momentu, naramus gai, non-rituale, non-colto, dae un’ala; s’amministratzione feudale de sa giustìtzia, su momentu rituale, colto, dae s’àtera banda. Sa paràula “perdonu”, est craru, devet èssere ligada mescamente a sa religione cristiana, comente mustrat su giuramentu, fatu dae sas partes in antis inimigas, a subra de sos Evanghèlios.

 

Sa Sardigna est a foras de s’istòria? Est irballadu meda pensare, comente ant semper fatu Pigliaru (cun totu su rispetu) e àteros istudiosos acadèmicos, che sas biddas sardas siant semper istadas a foras de s’istòria, de s’economia, de sas comunicatziones marìtimas e de su cumèrtziu. In su Setighentos e in s’Otighentos, agatamus corsos, lìgures, napoletanos e campanos chi, dae Sestri, Brando, Bonifacio, Napoli, Torre del Greco, Ischia e Ponza, si nch’andant a bìvere in sas biddas prus internas de s’ìsula, dae su Cabu de Subra a su Cabu de Suta. Faeddamus de Danero, Danesi, Desini, Donzelli, Durante, Fioravanti, Gavino, Guidoni, Maistroni, Mamberti, Ornano, Orsoni, Pietri, Piumeni, Ristori, Semidei, Sigurani (corsos); Danero, Linaro, Valero o Vallero, Valle, Passerò (genovesos e ligures); Ruopoli (Ischia) e àteros meda (b’aiant puru ispagnolos comente Belar).

Issos impreant sos mèdios de istrategias matrimoniales, de raportos cun esponentes de sa Crèsia e de sa sotziedade locale pro abèrrere  butegas, pro dare e pedire prèstamos, pro àteros afares, pro pònnere raighinas sòtziu-econòmicas in sos logos. Custos furisteris sunt presentes puru in documentos de desistèntzias e paghes chi si podent agatare in sos Archìvios de Istadu de Casteddu e de Nùgoro (cfr. S. Moreddu, Oltre il mare di Sardegna. Storie di mercanti e patroni tra il XVII e il XIX secolo, Nuova Phromos, Città di Castello (Pg), 2017).

Totu custu nos devet dare cussèntzia prena che repìtere “sa Sardigna est semper istada a foras de s’istòria”, est a nàrrere su paradigma macu de arretratezza / modernizzazione – impostu dae sa lògica de tzentros de podere istràngios, cun sa responsabilidade e sa connivèntzia de grupos dirigentes polìticos e intelletuales sardos – mai agiuat a cumprendere sa complessidade de sos problemas de s’ìsula, sos mecanismos de sa dipendèntzia coloniale, de sos iscambios diseguales.

 

Duncas, non b’at solu sa Barbàgia. In s’analìgiu de sa fenomenologia de sa violèntzia, de sa geografia de crìmines, bandidos, disamistades e paghes, non agatamus solu sa Barbàgia. Si podent ammentare puru Nulvi e s’Anglona. In sos annos Binti e Trinta de su Setighentos, Tàtari, pro fàghere un’àteru esempru, est unu tzentru inue podet intrare e bessire tranchillu, si lu agradessit, su bandidu Giuanne Antoni Mela, acotadu dae Nigola Porru, su segretàriu de su guvernadore piemontesu, chi tando fiat su barone Tondut: cun sa mugere, isse fuit ogetu de crìticas, cuntierras, acusas graes meda de corrutzione chi leghimus in unu memoriale ispedidu a Torinu, a su rei Carlo Emanuele III, dae rapresentantes de nobiles, burghesos e notàbiles de Tàtari (cfr. F. Francioni, Vespro sardo. Dagli esordi della dominazione piemontese all’insurrezione di Cagliari del 28 aprile 1794, Condaghes, Cagliari, 2001).

 

S’esempru de Othieri. Dae su 1720 in a pustis, est a nàrrere dae s’incumintzu de sa dominatzione piemontesa, Othieri, dae unu puntu de bista istitutzionale, non faghet parte de sas sete tzitades règias: prusaprestu, issas sunt Tàtari, Casteddusardu, S’Alighera, Bosa, Aristanis, Iglesias e Casteddu chi tenent istatudos issoro, sunt a intro de sa giurisditzione règia e a foras de cudda feudale. Comente chi siat, Othieri est una bidda importante: pro su nùmeru de sos abitantes – 4.000 – benit a pustis de Tèmpiu chi in su Seschentos non teniat su dinare, chèrfidu dae su guvernu ispagnolu, pro pagare su tìtulu de tzitade (l’ischimus dae papiros de sos tres Istamentos, s’antigu Parlamentu sardu) e solu in su 1836 (regnu de Carlo Alberto) est resessida a diventare città regia (bìdere F. Francioni, Il Parlamento del viceré Nicola Pignatelli duca di Monteleone 1688-89, in Acta Curiarum Regni Sardiniae, Consiglio regionale della Sardegna, Cagliari, 2015, 3 voll.).

In sos annos Binti de su Setighentos, s’isvilupat in Othieri un’ispètzie de gherra tzivile, perigulosa meda, intre duos barrios (in ispagnolu), est a nàrrere, in sardu, duos chìrrios o bighinados, ma diat èssere mèngius nàrrere grupos sotziales, de diferentes famìllias alliadas intre issas. Custos frùntenes inimigos sunt cramados, a s’ispagnola, Vignaza e Plaza. In su primu agatamus mescamente sos cumponentes de sa famìllia Sequi; in su segundu, sas de Pilo, Sassu, Roig e àteros. Othieri faghiat parte de unu feudu – Stati di Oliva – abarradu a suta de feudatàrios ispagnolos in sos annos de sa dominatzione piemontesa.

In cara a sos avolotos de Othieri, sa giustìtzia feudale mustrat de non àere capatzidade peruna. Su visurrei sabaudu Saint-Remy, militare, generale de artilleria, a unu tzertu momentu arribbat a àere cussèntzia chi cun sa repressione ebbia non si podiant otènnere resurtados cuncretos. A pustis de sa paghe istabilida intre Vignaza e Plaza in su 1721, sa vida sotziale, in Othieri, paret bastante tranchilla. Cando un’àteru òmine, de una de sas “partzialidades”, est bochidu, est netzessària una paghe noa, in su 1725-26, chi però resistit un’annu solu.

A pustis de s’abade Doria del Maro, chi fiat unu visurrei dèbile, torrat in Sardigna, cun su matessi incàrrigu, su giai fentomadu Saint-Remy chi ordenat deretu su disterru pro sos capos de sos duos fruntenes othieresos. Su guvernu piemontesu imponet a custas duas partes inimigas puru su pagamentu de mìgias e mìgias de iscudos, proite sa paghe fiat istada violada. In su 1727, una paghe noa est acumpangiada dae sa gràtzia soberana e dae s’indultu.

Indunas, in s’esempru de Othieri, est a nàrrere in sa gherra intre Vignaza e Plaza, de sos annos Vinti de su Setighentos, podimus bìdere una relatzione, bastante istrinta, intre unu sistema chi est fatu mescamente de gràtzia soberana e de indultu, dae un’ala; dae s’àter’ala, s’ordinamentu de sa paghe privada e sotziale. Su puntu inue custos duos elementos, custas duas lògicas si addòviant, podet èssere rapresentadu dae un’arbitradu e, a s’agabbu, dae unu papiru inue unu o prus notàios registrant totu (cfr. Maria Lepori, Faide. Nobili e banditi nella Sardegna sabauda del Settecento, Viella, Roma, 2010, pp. 81-123; A. Piga, Nobili briganti. Banditismo politico in Sardegna tra Spagna e Savoia, Della Torre, Cagliari, 2013, a pustis imprentadu torra dae “L’Unione Sarda”).

 

Dae Othieri a sa Gaddura. In s’Otighentos sa Gaddura, pro sa geografia, sa morfologia, unu tipu particulare de presèntzia umana, s’economia de sos gai cramados stazzi, est una regione chi su guvernu piemontesu resessiat a cuntrollare solu in parte e cun dificultades mannas meda.

De su 1800 sunt sas peleas intre partzialidades in Agghiu, una bidda cun unu ruolu predominante in unu tzertu tipu de opositzione a su guvernu sabàudu. De fatis, Agghiu si refudat de pagare sos tributos feudales e un’esatore est bochidu. In su 1809, Agghiu est sa ghia de sas biddas gadduresas  armadas chi non cherent su servìtziu militare chèrfidu dae su rei Vittorio Emanuele I (F. Francioni, Per una storia segreta della Sardegna fra Settecento e Ottocento. Saggi e documenti inediti, Condaghes, Cagliari, 1996). De sos annos 1799-1808 sunt sas fatziones de Luras: sas famìllias de Giganti, Giua, Moretto, contra sas de Brigaglia, Demartis e Sechi.

In su 1811, su guvernu devet ispedire dae Casteddu sos militares: fiant istados bochidos unos cantos ufitziales e puru òmines de sa Crèsia. Sas fatziones gadduresas sunt in raportu de cumplitzidade cun sas autoridades de su logu, pro otènnere su cuntrollu de sos territòrios, de s’economia e de sa sotziedade. Pro su chi tocat sa paghe de su 1813 – de s’annu matessi est puru un’acòrdiu de paghe in Bithi – podimus distinghere tres momentos: a) cavaglieris, printzipales e preideros sunt cramados a si pronuntziare; b) a pustis benit su papiru de su notàiu Apollinare Fois Cabras; c) a s’agabbu, agatamus sa gràtzia soberana.

Mario Da Passano (Universidade de Tàtari) aiat istudiadu puru sa rebellia gadduresa de su 1819 causada dae unu Regio Editto e dae unu Pregone chi poniant unu tremene a s’usu de sas armas de fogu e isolviant sas cumpangias de sos barrantzellos. Indunas, intre sos abitantes de sa Gaddura s’agatat “una larga disponibilità ad opporsi alle scelte sabaude […] sia pure in modo estremamente primitivo, ribellistico, senza cercare alcuna mediazione politica, ché anzi i rappresentanti locali del governo sono considerati una controparte da eliminare fisicamente e i Consigli comunitativi sono percepiti al massimo come uno strumento che si può usare, con la costrizione, per fare ulteriori pressioni, più che come possibili interpreti delle aspirazioni della popolazione” (M. Da Passano, Insorgenze e fazioni in Gallura nel primo Ottocento, in Omicidi, rapine, bardane. Diritto penale e politiche criminali nella Sardegna moderna (XVII-XIX secolo), a cura di A. Mattone, Carocci, Roma, 2015, pp. 106-128, a sa p. 127).

 

La rasgioni. In Gaddura b’aiat unu tipu de paghe a sa cale si podiat arribbare pro su mèdiu de sa gai cramada rasgioni. Pro cumprèndere su significadu de custa paràula est pretzisu torrare a su diritu romanu, a sos Istatudos tataresos e a sa Carta de Logu de Lianora. In custu monumentu giurìdicu sunt retzidas e sistemadas consuetùdines de su mundu sardu ma, in su tempus matessi, s’usàntzia, naramus gai, de sa vindita, est proibida. Pròpriu in sa Carta de Logu, in unos cantos capìtulos, agatamus sa paràula ragioni. Issa, est craru, benit dae ratio de sa limba latina chi, in italianu, est ragione. La podimus intendere puru in unu sentidu a curtzu de raziocinio, pensiero, intelletto, argomento. Sa Carta de Logu e la rasgioni gadduresa faghent pensare puru a prova, fondamento di un’asserzione, sistema di difesa, argomentare, discutere, controbattere, comprovare, cunforma su diritu ufitziale o puru determinadas traditziones.

Podimus galu ammentare, pro fàghere  un’esempru, sa paghe de su 1884 intre sa famìllia Pittorra e cudda de sos Quaglioni (bìdere Simone Sassu, La rasgioni in Gallura. La risoluzione dei conflitti nella cultura degli Stazzi, prefazione di L. M. Lombardi Satriani, Armando editore, Roma, 2009, p. 238). Fuit tzelebrada in Terranoa (Olbia) in un’addòviu a curtzu de sa crèsia de Santu Simprìtziu. B’aiant partetzipadu sos pìscamos de Tèmpiu e Othieri, unu prefetu e unu maiore de sos Carabineris reales. Vasa e Mamia fiant duas àteras famìllias importantes de Agghiu in gherra intre issas. In su Museu de custa bidda si podent agatare documentos interessantes meda a subra de sa chistione de sas paghes.

In s’Otighentos, sos giornales de s’ìsula faeddadu de sa tzelebratzione de sas paghes (cfr. I giornali sardi dell’Ottocento. Quotidiani, periodici e riviste della Biblioteca universitaria di Sassari. Catalogo (1795-1899), a cura di R. Cecaro, G. Fenu e F. Francioni, Regione autonoma della Sardegna, Cagliari, 1991).

Su libru de Simone Sassu (prus in particulare). Pro su chi tocat tempos prus reghentes, est importante su libru giai ammentadu de Sassu chi at collidu testimonias a subra de una rasgioni de su 1963 in Gaddura. Su babbu de Simone, s’etnomusicologu famadu e istimadu Pedru, professore in sa Universidade (aiat collaboradu cun Diego Carpitella, Frorentzu Serra, Nenardu Sole e àteros istudiosos) aiat fatu una registratzione sonora in Giùncana.

Rasgioni est unu tipu de giudìtziu, de protzessu particulare in su mundu traditzionale. Beniat fatu dae tres òmines: unu pro dogni singula parte o partzialidade; b’aiat puru l’omu de mesu, pro assegurare s’impartzialidade – sa tertziedade, naramus gai – de su giudìtziu e de sa sentèntzia finale.  Totus custos tres òmines beniant cramados, in gadduresu, i rasgiunanti. A custos si podiant agiùnghere unu (o prus) alligadori, un’ispètzie de avvocadu.

S’importàntzia de su libru de Simone Sassu, in su pranu antropològicu, etnològicu e de sa demologia giurìdica, est istada reconnota dae Luigi M. Lombardi Satriani (chi, cun Mariano Meligrana e àteros, est istadu istudiosu de gabbale de su gai cramadu diritu folklòricu e de s’òbera matessi de Pigliaru). Sassu esaminat su raportu intre sa cultura ufitziale e cudda populare (o subalterna, comente iscriet Antoni Gramsci in sos Quaderni del carcere, unu riferimentu fundamentale pro Còsimu Zene, àteros antropologos e etnologos de dogni parte de su mundu): dae un’ala, comente apo giai iscritu, su diritu ufitziale, soberanu, rituale; dae s’ater’ala una traditzione populare, chi non est ufitziale. Est craru chi, a custu puntu, si ponet unu problema de intersecazione e de acculturazione, intre cultura “alta” e cudda “bascia”, intre duas dimensiones inue agatamus normas, diferentes meda, chi podent intrare in gherra intre issas (bìdere galu su cabudòbera de Pigliaru).

In su libru suo, Sassu publicat, comente apo giai iscritu, su testu de sa registratzione sonora chi aiat fatu su babbu, unas cantas fotografias e agiunghet de àere aiscurtadu non solu testimòngios, òmines betzos, ma puru de àere agatadu proas de s’interbentu de sos probiuomini, de li rasgiunanti, in papiros de su Tribunale e de sa Pretura tempiesa. De fatis, carchi borta podiat sutzedere, puru in tempos prus a curtzu a nois, chi giùighes e avvocados detziderent de aiscurtare, a parte, in forma non-rituale, li rasgiunanti. Si podiat goi arribbare a unu lodo arbitrale chi, a pustis, beniat giutu in Tribunale; unu verbale de conciliazione rapresentaiat unu reconnoschimentu formale, daiat dignidade e ufitzialidade  a su chi aiat sutzessu a foras de sas àulas de sa giustìtzia soberana.

 

Cale diferèntzia intre sas paghes in Gaddura e in Barbagia? Sassu si ponet su problema de unu cunfrontu intre sas paghes in Gaddura e in Barbàgia. Fatende riferimentu a sas testimonias chi su babbu suo, Pedru, aiat collidu, a documentos agatados (comente amus bidu) in tempos prus reghentes, Sassu at mustradu chi in Gaddura b’aiant maneras particulares pro arribbare a sas paghes. De fatis Sassu iscriet chi, in s’esempru gadduresu, b’aiat unu tzertu livellu de “ispetacularidade”. A la rasgioni – tzertu, a pustis de sos primos addòvios chi fiant reservados – podiant presentziare paritzas pessones chi aiscurtaiant su dibatimentu cun interessu mannu meda. Prus reservados fiant  sos addòvios chi si faghiant pro arribbare a sas paghes in Barbàgia, inue autoridades, giùighes, carabineris, cuesturinos, òmines de sa Crèsia cuasi mai teniant unu ruolu o partetzipaiant. Però, a subra de custu puntu, bisòngiat èssere prus pretzisos.

Comente bessit a campu dae sos istudios de Cagnetta, Pigliaru, Gonàriu Pinna, Giosepe Melis Bassu, Mànliu Brigàglia (bìdere Sardegna perché banditi, Leader, Milano, 1971, publicadu in un’editzione noa  dae “La Nuova Sardegna”, cun su tìtulu Storia e miti del banditismo sardo, pp. 120-125), in Barbàgia si podiat arribbare, intre sas duas partes in gherra, a compositziones, desistèntzias, acomodamentu, indunas, a “s’abonamentu” – pro lu nàrrere galu a sa manera orgolesa – e, a s’agabbu, a unu momentu chi non fiat solu de ispetacularidade, comente sutzediat in s’esempru gadduresu, ma de solennidade de aberu alta.

Podimus ammentare sa manera in sa cale s’est cuncruida sa “gherra tzivile” intre sa famìllia Cossu e sos partesanos suos e sas de Corraine in Orgòsolo, a pustis de tantos mortos bochidos e tantu sàmbene. Totu fiat incumintzadu in su 1903 e fiat arribbadu a sos annos de sa Segunda gherra mundiale: sos guvernantes italianos fiant preocupados meda pro totu custu sambene chi poniat in perìgulu su gai cramadu spirito della nazione. In su 1917 totus sos imputados, decrarados innotzentes dae sa Corte d’Assise de Tàtari, in unu protzessu cun avocados famados meda, bessint a fàghere festa in sas carrelas de sa tzitade. Chie at bìnchidu? S’Istadu o una tzerta lògica de sa comunidade? Su dibatidu est abertu. In dogni manera, bisòngiat galu pònnere in lughe, comente amus fatu in antis, sa dialètica  intre sa dimensione giurìdica ufitziale e cudda non ufitziale chi giughet a un’acòrdiu.

 

Pro l’agabbare. Comente chi siat, si ponent, a custu puntu, duas chistiones: a) sos dannos fatos dae sa repressione, dae un’Istadu chi non tenet capatzidade peruna de fàghere rispetare sas normas prus elementares: in sa gherra intre Cossu e Corraine, bandidos de una de custas duas partes, bestidos dae carabineris, abarrant in campagna cun sos carabineris beros chi li agiuant (totu custu est documentadu dae Cagnetta chi, pro su chi aiat iscritu, fiat istadu denuntziadu dae su ministru Mario Scelba chi non cheriat fàghere connòschere sa veridade); b) Pigliaru ammentat, in La vendetta,  chi sa lege barbaritzina narat: “s’innotzente, su minore, non bi depet prànghere mai”; imbetzes in sa gherra intre Cossu e Corraine bi sunt minores chi sunt istados bochidos; c) sa sentèntzia de sa Corte d’Assise de Tàtari, in su 1917, faghet bessire galu a campu su raportu intre sa dimensione giurìdica ufitziale e cudda non ufitziale, intre s’elementu pùblicu e cuddu privadu chi est puru sotziale e culturale.

Est pretzisu sighire in s’istùdiu a subra de sas paghes, chistione istòrica chi at lassadu documentos de archìviu e at espressu duncas unu còdighe cun testimonias iscrita; in su mentres, su cabudobera de Pigliaru presentat unu còdighe abarradu in su pranu de s’oralidade. 

 

Condividi su:

    Comments are closed.