SA CHISTIONE SARDA IN SU PENSIERU DE ANTONI PIGLIARU E MIALINU PIRA, di Federico Francioni

Sommario: Comente istèrrida: s’eredidade de Antoni Gramsci – S’eredidade de Pigliaru – S’eredidade de Mialinu Pira: su problema de s’iscola in Sardigna – Pro l’agabbare.


Pubblichiamo di seguito la relazione di Federico Francioni al Convegno organizzato a Saronno (Varese) per Sa die de sa Sardigna dalla Fasi (Federazione associazioni sarde in Italia), dal Circolo “Grazia Deledda” di Saronno, dal Comune di Saronno e dalla Regione autonoma della Sardegna (Assessorato al Lavoro). Il tema dell’incontro, tenutosi il 27 aprile, era: “Antonio Pigliaru e Michelangelo Pira: la cultura al servizio dell’autocoscienza e del riscatto della comunità sarda”. Nel salone dell’Hotel della Rotonda, alla presenza di un pubblico folto e partecipe, di dirigenti e soci dei circoli degli emigrati in Lombardia, hanno preso la parola: Luciano Aru, presidente del Circolo di Saronno; il sindaco di Saronno  Alessandro Fagioli; Giuseppe Tiana, coordinatore della Circoscrizione Centro-Nord dei Circoli della Lombardia; Serafina Mascia, presidente della Fasi; Tonino Mulas, presidente onorario dello stesso organismo. Hanno svolto le relazioni: Paolo Pulina (vicepresidente e responsabile per la Cultura e per l’Informazione della Fasi, che ha parlato delle vicende storiche del triennio rivoluzionario sardo 1793-96); Antonio Delogu (già docente di Filosofia morale nell’Università di Sassari, curatore e autore di svariati saggi di e su Pigliaru); lo stesso Francioni e Salvatore Tola, studioso della poesia e della letteratura in sardo, nonché autore di un documentato volume su “Ichnusa”, la rivista diretta da Pigliaru. A Saronno le manifestazioni per Sa die hanno avuto un seguito anche al mattino ed al pomeriggio di domenica 28 aprile.

Comente istèrrida: s’eredidade de Antoni Gramsci. Cando faeddamus de sa chistione sarda, est pretzisu mescamente ammentare su contributu fundamentale de Gramsci, gigante sardu in su pensieru mundiale, traduidu e connotu in sa literadura globale, forsis comente Dante e Machiavelli. Gramsci, giai l’ischimus, est istadu unu riferimentu detzisivu pro Antoni Pigliaru e Michelangelo, Mialinu Pira: deo apo àpidu sa bona sorte de connòschere a s’unu e a s’àteru. Sunt istados, de aberu, mastros; aiant tantas cosas dae nàrrere a nois, ma aiant puru una capatzidade manna de aiscultare.

Dae su puntu de bista de Gramsci, bisòngiat distìnghere tres setziones particulares, ispetzìficas, in totu su Mesudie: su Napoletanu, sa Sitzìlia e sa Sardigna. Atintztione! Isse at postu su problema, antzis, comente at iscritu, su “mistero di Napoli” in su Quaderno 22 de sos Quaderni del carcere, intitoladu Americanismo e fordismo. Indunas, pro la fàghere curtza: est bastante, tzertu, cun àteros elementos, sa dinàmica demogràfica, pro cumprèndere una diferèntzia – manna meda – intre s’àrea de Napoli e s’ìsula nostra. Issa est semper istada atraessada, in sos sèculos, dae currentes de ispopolamentu e suta-ispopolamentu, istudiadas dae John Day, istòricu francu-americanu de gabbale, amigu sintzeru de sa Sardigna.

In su Seschentos, sèculu de pestilèntzias, sa Sitzìlia rapresentat, comente chi siat, “unu prenu” dae unu puntu de bista demogràficu; in su mentres sa Sardigna abarrat che “boidu”.

In Sitzìlia agatamus una classe de meres mannos de terrinos, chi sa terra nostra non at mai connotu; òmines polìticos comente Francesco Crispi e Antonio Di Rudinì sunt istados capos de guvernu e ant àpidu una fortza contratuale e detzisionale chi, tzertu, non teniat Frantziscu Cocco Ortu, deputadu e ministru sardu, in dogni manera, importante.

Su Mesudie totu intreu, sena duda, est cramadu dae Gramsci colonia di sfruttamento ma, a pustis, isse est craru cando faghet un’analìgiu de sos mecanismos ispetzìficos de sa dipendèntzia coloniale in Sardigna: sa polìtica fiscale, s’isfrutamentu de sa minieras e de sas forestas, sa dipendèntzia dae tzentros de podere econòmicu e polìticos a foras de s’ìsula. Custa terra at semper rapresentadu pro Gramsci unu patrimòniu de istòria, limba e cultura originale, diferente meda dae àteros logos; indunas, una ricchesa, unu siddadu chi isse at reconnotu.

Su sotziologu Marcello Lelli, de s’Universidade tataresa, aiat iscritu (in Proletariato e ceti medi in Sardegna. Una società dipendente, Dedalo, Bari, 1975) chi, cun s’isvilupu de su capitalismu, sa chistione sarda non esistit prus. S’amigu istimadu Guido Melis, de s’Universidade de Roma “La Sapienza” (at bìnchidu su Premio Viareggio per la saggistica) at nadu, prus o mancu, su matessi ma, a subra de custu puntu, est istadu criticadu dae un’àteru amigu istimadu e istòricu de gabbale, Sandro Ruju (bìdere L’irrisolta questione sarda. Economia, società e politica nel secondo Novecento, prefazione di A. Mattone, Cuec, Cagliari, 2018).

In sos libros de Pigliaru e de Pira non est possibile agatare unu riferimentu pretzisu a sa distintzione intre Napoletanu, Sitzìlia e Sardigna, chi podimus lèghere imbetzes in sos artìculos e in sos Quaderni del carcere di Gramsci. In dogni manera, podimus oe galu imparare meda dae Pigliaru e dae Pira. Prusaprestu, devimus seguramente refudare su cuntzetu genèricu de chistione meridionale, impitadu oe dae cuddos intelletuales acadèmicos e “ufitziales” chi faghent un ammesturamentu de sas tres setziones de su Mesudie, non cherent reconnòschere sa pessonalidade originale de sa Sardigna e s’esistentzia de una chistione natzionale sarda.

 

S’eredidade de Pigliaru. In sos annos Chimbanta e Sessanta, in sa rivista “Ichnusa”, importante meda – Pigliaru nde fiat diretore – est predominante s’espressione questione meridionale. Una rubrica fiat intitulada Biblioteca meridionalista. Si faghiat riferimentu a sas rivistas “Cronache meridionali”, “Nord e Sud” e “Prospettive meridionali” (bìdere su chi at iscritu Sarvadore Tola, in Gli anni di ‘Ichnusa’. La rivista di Antonio Pigliaru nella Sardegna della rinascita, prefazione di M. Brigaglia, Coedizione Ets, Pisa, Iniziative culturali, Sassari, 1994). Tzertu, Giuseppe Melis Bassu e àteros collaboradores de Pigliaru fiant impignados puru in s’istùdiu de sa pessonalidade de sa Sardigna a intro de sa chistione de su Mesudie.

Dae s’ater’ala, “Ichnusa” at àpidu su meritu mannu de abèrrere unu dibàtidu artìculadu e ricu meda a subra de sa chistione de su bilinguismu, cun  sos contributos detzisivos de Pira.

Podimus nàrrere, in dogni manera, chi, si leghimus cun atintzione La vendetta barbaricina come ordinamento giuridico, su cabudòbera de Pigliaru (publicadu dae Giuffrè, Milano, in su 1959), bidimus deretu, sena problemas, chi su mundu sardu resurtat diferente meda dae cuddu napoletanu e dae sa Sitzìlia.

In su libru famadu suo, Pigliaru faeddat de 23 normas o règulas: 10 pertocant a sos printzìpios generales de sa vindita; 7 s’ofensa; 6 sa misura de sa resposta, sa vindita de sambene, chi unu devet fàghere si non cheret ruere in sa birgòngia, ma cheret sarvare s’onore (pròpriu, de sa famìllia, in su grupu sotziale de apartenèntzia). S’analìgiu de Pigliaru s’irvilupat pro mèdiu de interbistas a sos pastores, cun riferimentu a sas crònacas de sos giornales, a sa literadura, dae Gràtzia Deledda a Bustianu Satta, dae sa poesia populare a sas traditziones orales.

Sa lògica de sa comunidade de sa Barbàgia, iscriet Pigliaru, non est cudda de su jus talionis (l’agatamus in sa Carta de Logu de sa giuighissa Lianora, chi puru est unu monumentu giurìdicu mannu); non est mancu cudda de una società di ladroni; a s’agabbu non est cudda de una società di cacciatori. Pro su chi tocat custu ùrtimu puntu, Pigliaru criticat s’antropologu Franco Cagnetta chi però, a nàrrere su beru, aiat faeddadu de evolutzione istòrica dae una comunidade de catzadores a un’àtera de pastores.

Sa crìtica de Pigliaru a Cagnetta non devet fàghere irmentigare chi Banditi a Orgosolo (publicadu dae custu ùrtimu autore in su 1954) est de importàntzia manna pro s’istùdiu de una dinàmica istòrica, mescamente pro sa denùntzia, forte meda, de sas responsabilidades mannas de un’Istadu italianu colonialista chi ischiat e cheriat fàghere solu repressione de su banditismu; prusaprestu, carabineris e questurinos non aiant mai mustradu capatzidade peruna de fàghere una pelea sèria a crìmines e violèntzias. Antzis, faghiant dannu e bia. Cagnetta, giai l’ischimus, fuit denuntziadu dae su ministru Mario Scelba.

Cagnetta e Pigliaru faeddant puru de “sas paghes”, de sas maneras chi aiant sas comunidades de arressare una cadena longa de sambene, de òmines bochidos pro vindita: sunt règulas e tzerimònias particulares. Pigliaru faghet riferimentu a unu Comitadu ammanigiadu a Orgòsolo in sos annos Chimbanta, chi deviat tratare sas paghes e àteros problemas de sa bidda. Bi cherent istùdios noos pro irvilupare custu puntu.

Cagnetta e Pigliaru non sunt istados, tzertu, giustificatzionistas in frùntene a su problema de sa violèntzia. Sa vindita de s’ordinamentu giurìdicu, de una Barbàgia in gherra cun s’Istadu, podet giùghere, sena duda, a sas faidas, duncas a s’arruina, a sa derruta, a s’autodistrutzione de sas populatziones (su chi s’etnòlogu Ernesto De Martino cramaiat la perdita della presenza: unu tema istudiadu dae s’amigu caru nostru Pràtzidu Cherchi).

S’atualidade de Pigliaru est istada posta in lughe dae unu libru de Pino Arlacchi, sotziòlogu in s’Universidade turritana. Arlacchi at iscritu chi devimus nàrrere gràtzias a Pigliaru proite     isse at mustradu sa pessonalidade originale de unu logu inue non est possìbile agatare cuddu agnosticismo etico chi permitit a sa mafia sitziliana de bìvere e de prosperare. In Sardigna, agiunghet Arlacchi, non b’at su fundamentu sòtziu-culturale de sa reverèntzia a sa piràmide geràrchica de sa gai cramada cupola chi, in su raportu suo istrintu cun su podère polìticu, at semper influentzadu setores de sa sotziedade sitziliana (bìdere P. Arlacchi, Perché non c’è la mafia in Sardegna. Le radici di un’anarchia ordinata, AMeD, Cagliari, 2007). Custu libru non est mai ammentadu – e non si cumprendet proite – in cuddu, importante, prenu de nùmeros e tabellas, cuntivigiadu dae Antonietta Mazzette (issa puru sotziòloga in s’Ateneu tataresu) e intituladu Dualismo in Sardegna. Il caso della criminalità (Angeli, Milano, 2019) chi mustrat continuidade e discontinuidade de sa fenomenologia de sa violèntzia in sa ZCO (Zona Centro-orientale) de sa Sardigna.

 

S’eredidade de Mialinu Pira: su problema de s’iscola in Sardigna. Inoghe chèrgio respondere a tzertas crìticas chi sunt istadas fatas a Pira, est a nàrrere a positziones chi isse at espressu pro su chi tocat su problema de s’iscola, de s’istrutzione e de s’educatzione in Sardigna. In sos annos Noranta, su giornalista de “La Nuova Sardegna” Costantino, Antine Cossu lu aiat acusadu d’èssere rapresentante de su partito trogloditico, de abbaidare solu a su tempus coladu. Diferentes e prus sèrias sas crìticas de tradizionalismo, fatas a Mialinu dae Antoni Delogu (professore de Filosofia morale in s’Universidade tataresa) in su libru Questioni di senso. Tra fenomenologia e letteratura (Donzelli, Roma, 2017). In sa realidade, Pira non fiat serradu in su bisu de sa vida in su cuile o in sa cussòrgia. Isse non atzetaiat mitos betzos e non nde cheriat fraigare de noos.

Cun sos mèdios teòricos e crìticos chi connoschiat bene meda – dae Karl Marx a Louis Althusser, dae Charles Wright Mills a Lewis Mumford, dae s’antropologia istruturalista de Claude Lèvi-Strauss a Marshall Mac Luhan, dae Ferruccio Rossi Landi a àteros linguistas – Pira disigiaiat propònnere s’utopia cuncreta de un’iscola inue si potat praticare traballu e istùdiu, est a nàrrere unu tipu de educatzione politècnica (comente isse iscriet in La rivolta dell’oggetto. Antropologia della Sardegna, publicadu dae Giuffrè, Milano, 1978).

Mialinu faghet un’esàmene sèriu de sos binòmios mere-teracu e mastru dischente: isse disigiat mustrare s’importàntzia de sa gai cramada scuola impropria – de custu tipu de iscola, isse iscriet, a autores comente Luigi Volpicelli e Henri-Irenée Marrou non importat pròpriu nudda – inue sa contraditzione intre natura e cultura non est gai forte comente sutzedit in sa sotziedade industriale.

Su teracu devet imparare dae su mere, pro fàghere un’esempru, a dare un’agiudu, cando s’arveghe est raida, pro liberare s’angioneddu chi naschet dae sa sicundina, la placenta. Su teracu devet imparare a sighire sas arveghes, a modulare sa boghe sua pro cramare sos animales; devet imparare a “pùnghere sas urminas”, est a nàrrere a seguire, riscontrare le orme. E tantas àteras cosas devet imparare.

Atintzione! Dae unu puntu de bista istòricu, su mundu de sa Barbàgia at manifestadu opositzione, disamistade, naramus gai, pro s’iscola istitutzionale? Nono, assolutamente! Gai respondet Pira. Isse mustrat in modu craru e ladinu chi Bithi, sa bidda sua, est istada intre sas primas, in s’Otighentos, a preguntare s’istrutzione pùblica de s’Istadu. Ma, in sa realidade istòrica, Bithi at otènnidu s’iscola ufitziale de unu podere istràngiu, ligadu – comente iscriet Mialinu matessi – a una fonte normativa, giuridica, linguistica e culturale di tipo coloniale. Pira faghet una cuntierra forte meda contra de s’iscola italiana che Apparato Ideologico di Stato (AIS, comente lu cramat su giai ammentadu Althusser, su filosofu marxista e istruturalista frantzesu).

S’analìgiu de Pira partit dae sa crìtica de Marx a su modo capitalistico di produzione pro arribbare a sa resessida originale de unu modo scolastico di produzione: una manera noa de cunsiderare s’iscola, diferente meda dae cudda de s’ufitzialidade. Totu su chi nois podimus imparare dae su pastoriu, dae sa vida in sa campagna, dae s’artesania e dae àteros setores produtivos devet èssere postu non in alternativa, ma in alternàntzia intre traballu materiale, dae un’ala, istùdiu a subra de sos libros, dae un’ater’ala.

S’esàmene de Pira est istadu influentzadu dae sos moimentos e dae sas lutas de oberàios e istudiantes in sos annos Sessanta e Setanta (cfr. I movimenti degli anni Settanta fra Sardegna e Continente. Ricordando Riccardo Lai, a cura di F. Francioni e L. Rosenkranz, Condaghes, Cagliari, 2017). In su tempus matessi Mialinu faghet una crìtica a su libru famadu Descolarizzare la società de Ivan Illich. De fatis, Pirat non disìgiat tzertu una descolarizzazione chi est giai fata dae un’iscola classista, chirriadora in su pranu sòtziu-econòmicu e linguìsticu-culturale. S’iscola pùblica, isse iscriet semper in La rivolta dell’oggetto, bi cheret, ma non devet èssere carchi cosa a parte, prusaprestu la devimus fraigare in raportu istrintu cun sas comunidades, sa sotziedade, sa limba e sa cultura nostra.

Pira faghet riferimentu a su sotzialismu utopìsticu de Robert Owen e a sos dibàtidos de sa Prima Internatzionale chi si fiant irvilupados in su 1869. Isse non tenet simpatia peruna pro s’esperièntzia de su sotzialismu ufitziale in s’Urss; ammentat su contributu importante chi a sa pedagogia aiant dadu Nadia Krupskaja (mugere de Lenin) e Anton Makarenko (aiat publicadu su Poema pedagogico in su 1933) ma, in su tempus matessi, iscriet che s’iscola soviètica est semper istada atesu meda dae una relatzione istrinta intre traballu, produtzione e istrutzione. Leghimus in La rivolta dell’oggetto: “(…) l’idea dell’educazione politecnica non può essere compiutamente intesa al di fuori del pensiero economico e politico marxista e dalla necessità per i lavoratori (…) di controllare il complesso dei mezzi di produzione (…) di qui appunto la necessità che la loro educazione intellettuale e persino fisica, morale ed estetica fosse integrata dall’educazione politecnica e ne ricevesse la caratteristica impronta (…)”.

 

Pro l’agabbare. Su sotziòlogu Arlacchi at mustradu s’atualidade de Pigliaru, chi est galu istadu filòsofu polìticu originale cun s’analìgiu de duos temas: estinzione dello Stato e obiezione di coscienza. Tzertu, Pigliaru at iscritu in La vendetta che su sardu è unu dialetu; in su 1950 Max Leopold Wagner aiat publicadu a Berna sa fundamentale òbera sua, La lingua sarda. Storia, spirito e forma. Si podet però mustrare chi in su libru matessi de Pigliaru sa limba sarda, betada dae sa ventana, in unu tzertu sentidu resessit a recuire dae sa gianna (mancari non est cudda printzipale) pro su mèdiu de sas interbistas de s’autore a sos pastores.

S’òbera de Pira, chi presentat una disponibilidade, una richesa de mèdios teòricos e crìticos, reservat a sa limba unu logu chi in sas òberas de Pigliaru non si podet agatare (bìdere F. Francioni, Questione sarda e questione meridionale. Gli strumenti analitici di Antonio Gramsci e Antonio Pigliaru, in AA. VV., Il soldino dell’anima. Antonio Gramsci interroga Antonio Pigliaru, a cura di Comitato Archivio Antonio Pigliaru e Terra Gramsci, Cuec, Cagliari, 2010). Mialinu però non fiat in pro de una koiné, de una limba sarda comuna e in custu, a bisu meu, irballaiat.

In dogni manera, si podet repìtere inoghe su chi est istadu nadu in antis: Pira non est unu traditzionalista, totu serradu in su tempus coladu de su cuile e de sa cussòrgia. De fatis, dae sa Barbàgia, dae sa Sardigna, Mialinu abbaidat a su Pianeta totu intreu. Nos devimus pònnere in raportu cun su connotu, cun su mundu de su pastoriu, pro arribbare a un’iscola de oe e de su tempus benidore chi non siat classista, a unu tipu de istrutzione inue b’at logu pro su traballu e pro s’istùdiu. Un’iscola sarda, dae sas elementares a s’Universidade, inue sa limba, s’istòria e sa cultura de unu pòpulu, de una natzione, siant reconnotas, tengiant dignidade prena e s’ufitzialidade issoro. In custu sentidu, devimus mantènnere s’impignu a sighire in sa carrela de Pira, chi non est tzertu cudda de un’utopia posta in su chelu o in sas nèulas. Podimus oe galu imparare meda dae su romanzu suo Sos sinnos, dae su teatro dei sardi, propostu dae isse chi est istadu puru profèticu iscriende Il villaggio elettronico.

A la bìdere bene, La rivolta dell’oggetto e àteros iscritos podent dare unu contributu pro fraigare una cultura de s’iscola e de s’istrutzione chi non rapresentet un’ofènsa a sa natura, chi non decraret s’òmine che modernu Promèteu, mere, segnore de sa Terra chi imbetzes est Mama nostra. Custa diat pòdere èssere un’eredidade de Mialinu chi torrat de atualidade in tempos de distrutzione de s’ambiente, de inquinamentu, chi in Sardigna est arribbadu a unu puntu de aberu dramàticu (comente at documentadu s’amigu nostru istimadu, iscumpàrfidu, Pitzente Migaleddu).

Pro totus custos motivos, duncas, bisòngiat refudare cun fortza sa crìtica chi su giai ammentadu Antine Cossu aiat fatu a Pira. In su tempus matessi, cun totu su rispetu, non poto atzetare sa crìtica de tradizionalismo chi a Mialinu at fatu Delogu (in su libru importante suo, giai inditadu, Questioni di senso. Bìdere galu sas pàginas de B. Bandinu, F. Tiragallo, P. Pillonca e àteros in Identità e cultura nella globalizzazione. Attualità di Michelangelo Pira a vent’anni dalla scomparsa, Atti del convegno di Pisa, 2 dicembre 2000. Gràtzias a Pàulu Pulina chi mi l’at donadu).

 

Condividi su:

    Comments are closed.